جشن چهارشنبه سوری در ایران باستان

چهارشنبه سوری در ایران باستان

چهارشنبه سوری | ایرانیان باستان از دیر باز برای اغلب موهبت های پروردگار همچون گرم شدن زمین، و رویش مجدد گیاهان جشن می گرفتند. همچنین ایرانیان در گذشته آتش را مظهر روشنایی، روشنایی را مظهر دانش، دانش را نابود کننده ی تاریکی و بدی می دانستند و به همین علت جشن برپا می نمودند و به مناسبت این موهبت ها، خداوند را در فضایی آرام و روحانی می پرستیدند. چهارشنبه سوری متشکل از واژه ی “چهارشنبه” که نام یکی از روزهای هفته است و واژه ی “سور” که به معنای جشن و شادی، آغاز گرم شدن زمین و جشن آغاز بهار است، می باشد. طبق آیین باستان در این روز آتش بزرگی برافروخته می‌شود که تا صبح روز بعد و طلوع خورشید روشن نگه داشته می‌شود. این آتش معمولاً در بعد از ظهر روز سه شنبه که مردم آتش روشن می‌ کنند و از روی آن می‌پرند آغاز می‌شود.

فلسفه ی جشن چهارشنبه سوری

در خصوص پیشینه ی برپا کردن آیینی به نام جشن چهارشنبه سوری در منابع کهن چیزی وجود ندارد. حتی ابوریحان بیرونی هم که به دقت از مراسم زرتشتیان یاد می‌کند جز سپندارمذگان و آتشی که پیش از نوروز برپا می‌ شود یاد کردی از “چهارشنبه سوری” ندارد.

چند فلسفه ی مختلف که به پیش از اسلام و پس از اسلام باز می گردد، در ارتباط با منشا ایجاد جشن چهارشنبه سوری نقل شده است که در این مطلب به آن می پردازیم:

• جشن سور از گذشته ای بسیار دور جشنی ملی بوده است. مردم ایران باستان در پایان هر ماه به پایکوبی و شادی می پرداختند و جشن سور را برگزار می کردند. جشن سور در گذر زمان چهارشنبه سوری نام گرفته ‌است که اولین جشن پیش از نوروز و استقبال از بهار به شمار می رود.
• چهارشنبه ی پایان سال یا شب چهارشنبه ی سرخ، که از نام های دیگر چهارشنبه سوری می باشند، یکی از جشن‌های ایرانی است که در آخرین غروب سه‌ شنبه ی سال برپا می ‌شود.

• جشن چهارشنبه سوری یکی از جشن‌های آتش است که در ایران باستان برای استقبال از نوروز برگزار می گشته و تلفیقی از چند آیین مختلف است.

• سوری به معنای سرخی است و اشاره به سرخی آتشی دارد که در این روز می‌افروخته ‌اند. این آتش را بر روی بام ها در شب سوری برای گریزاندن سرما و فراخوانی گرما، می‌افروختند که هم خوش یمن بوده و هم به باور پیشینیان، تنورهٔ آتش و دود بر بام ها، فروهر درگذشتگان را به خانه‌های خود رهنمون می‌کرده‌ است.
• چند روز پیش از نوروز افرادی که آتش ‌افروزان نامیده می شدند و پیام‌آور این جشن اهورایی بودند به شهرها و روستاها می‌رفتند تا مردم را برای این آیین آماده کنند. آتش افروزان از هفت روز پیش از نوروز تا دو هفته پس از نوروز با پدید آمدن تاریکی شامگاه، در تمامی شهر آتش می‌افروختند و آن را تا طلوع خورشید روشن نگاه می ‌داشتند. این آتش، نماد و نشانهٔ نیروی مهر، نور و دوستی بود.
• برخی نیز گفته اند که اساسا” نام چهارشنبه مربوط به دوره ی اسلامی است. در قدیم الایام هر یک از روزها دارای نامی ایرانی بودند. این نام ها از  قبیل اور مزد، بهمن روز، خرم روز، هرمزد روز و غیره بوده اند. به این علت که در ایران باستان تقسیم‌ بندی گاهشماری به هفته وجود نداشته و هر روز ماه نامی داشته، نسبت دادن چهارشنبه سوری به آداب و رسوم ایران باستان در هاله ای از ابهام قرار دارد. افزون بر همه ی این ها دکتر معین پریدن از روی آتش را از آداب و سنن زرتشتیان نمی‌داند، به این علت که در دین و آیین زرتشتی آتش مقدس است.

• نقل است مختار ثقفی پس از رهایی از زندان با هدف اعلام قیام بر ضد قاتلان امام حسین (ع) دستور داد بر بام خانه ها آتش برافروزند و از این طریق قیام خود را که برای خون خواهی امام حسین (ع) و کشته شدگان کربلا برپا می شد، مطلع نماید.

• همچنین پایین انداختن کوزه از روی پشت بام مسجد و تولید صدایی بلند نشان از آغاز قیام بود. به این دلیل که این واقعه در روز چهارشنبه ی آخر ماه صفر آن سال رخ داد، و سال ها بعد با اصلاح تقویم شمسی در دوره ی سلطان سنجر و ثابت شدن روزها و ماه ها، و در اثر چرخش تقویم قمری که جشن باستانی سور در آن سال با قیام مختار و کشته شدن قتله ی امام حسین مصادف شد، این دو واقعه ی بزرگ مورد توجه مردم قرار گرفت. از آن پس این حادثه ی تاریخی بهانه ای شد برای زنده نگاه داشتن یکی دیگر از جشن های باشکوه ایران پیش از اسلام.
• گفته می شود که از دیر باز آتش افروزی یاد آور گرامی داشت آتش به عنوان ورود به بهار و سر زندگی و گرم شدن زمین بود.
• بعد ها در زمان سلطان محمد خدابنده الجایتو باروت توسط مغول ها از چین وارد ایران زمین شد و در جشن ها برای ایجاد سر و صدا و هیجان مورد استفاده قرار گرفت که همانند تمامی تحولات فرهنگی به مسیر خود ادامه داد تا اینکه زمینه ای برای ترقه بازی های خطرناک امروزی شد.

با این اوصاف و با توجه به فلسفه های مختلف در مورد منشاء پیدایش چهارشنبه سوری، این جشن را می توان تلفیقی از حوادث، جشن ها و اتفاقات تاریخی دانست که پیروزی فریدون بر ضحاک و همچنین کشته شدن متوکل خلیفه ی عباسی در شب چهارشنبه آخر سال و روشن کردن آتش را که همیشه نمادی از اتفاقی بزرگ بوده است، از جمله ی آن ها می باشد.

آیین های چهارشنبه سوری

آتش افروختن

مردم در مراسم آتش افروزی چهارشنبه سوری، عصر آخرین سه شنبه ی سال کوپه های هیزم را روی هم می گذارند، و پس از غروب خورشید کوپه های هیزم را در پشت بام، حیاط خانه یا کوچه آتش می زنند. عنصر اصلی آیین جشن چهارشنبه سوری، آتش است. در مناطق گوناگون ایران در شب چهارشنبه سوری برخی سه کپه آتش به نشانه ی سه پند بزرگ ایرانیان باستان: پندار نیک و کردار نیک و گفتار نیک و یا هفت کپه آتش به نشانه ی هفت امشاسپندان آماده می کنند و آتش می افروزند.

سپس مردم در حال پریدن از روی آتش شعرهای زیر را می سرایند :

زردی من از تو، سرخی تو از من

غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا

به اعتماد قدیمی تر ها خاکستر چهارشنبه سوری نحس است، به این علت که مردم هنگام پریدن از روی آن زردی و بیماری خود را به آتش می دهند و به جای آن سرخی و شادابی را از آتش می گیرند. این امر نشانگر مراسمی برای تطهیر و پاک ‌سازی مذهبی است. به بیان دیگر مردم خواهان آن هستند که آتش تمام رنگ پریدگی و زردی، بیماری و مشکلاتشان را بگیرد و به جای آن سرخی و گرمی و نیرو به آن ها بدهد. چهارشنبه ‌سوری جشنی نیست که وابسته به دین یا قومیّت افراد باشد و در میان بیشتر ایرانیان رواج دارد.

کوزه شکستن

گفته می شود کوزه شکستن که یکی از آیین های چهارشنبه سوری است زمانی به خاطر نو شدن کوزه انجام می گرفت و صدای حاصل از شکستن آن یاد آور خبر قیام مختار بوده که امروزه مورد فراموشی واقع شده است. در گذشته برخی از مردم پس از آتش افروزی مقداری زغال به نشانه ی سیاه بختی، كمی نمك به علامت شور چشمی، و سكه ای به نشانه ی تنگدستی در كوزه ای سفالین می انداختند و اعضای خانواده یك بار كوزه را دور سر خود می چرخاندند و آخرین نفر، كوزه را بر سر بام خانه می برد و آن را به كوچه پرتاب می كرد. برخی بر این باورند كه با دور افكندن كوزه، تیره بختی، شور بختی و تنگدستی را از خانه و خانواده دور می نمایند. همچنین فال گوش ایستادن، شال اندازی، بخت گشایی و … در ایران باستان به بهانه ی دور هم گرد آمدن، همدلی و رفع کدورت ها انجام می گرفت.

شال اندازی

در مراسم شال اندازی اگر شال از روزنه ی بخاری، سقف خانه یا جاهایی مشابه به این ها داخل خانه می افتاد، صاحب خانه با شناسایی صاحب شال در صورتی که تمایل به رفع کدورت و آشتی بود با قرار دادن خوردنی های شیرین موافقت خود را ابراز می کرد، و اگر به گوشه ی شال ذغال گره می خورد مشخص می گردید که طرف مقابل تمایلی به رفع کدورت ندارد.

فال گوش ایستادن

فال گوش ایستادن یکی از آیین های چهارشنبه‌ سوری است که در آن دختران جوان نیت می‌ کردند، پشت دیواری می‌ایستادند و به حرف های رهگذران گوش می‌ نمودند و سپس به نیك و بد گفتن و تلخ و شیرین صحبت كردن رهگذران تفال می زدند و با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می‌گرفتند. در گذشته به این اعتقاد داشتند که سرنوشت شان در این شب تعیین می گردد.

قاشق زنی

یکی دیگر از آیین های شب چهار شنبه سوری قاشق زنی بود که دختران و پسران چادری بر سر و روی خود می‌کشیدند تا شناخته نشوند. آن ها قاشقی با كاسه ای مسی برمی داشتند و شب هنگام در كوچه و گذر راه می افتادند و در مقابل هفت خانه بی آنكه حرفی بزنند پی در پی قاشق را بر كاسه می زدنند. صاحب خانه شیرینی یا آجیل و یا مبلغی پول در كاسه های آنان می گذاشت. اگر قاشق زنان در قاشق زنی چیزی به دست نمی آوردند، از برآمدن آرزو و حاجت خود نا امید می شدند. آیین قاشق ‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که ارواح نیک درگذشتگان در رستاخیز آخر سال به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ ای می ‌دهند. همچنین در زند اوستا آمده است که پنج روز آخر سال تا روز پنجم فروردین، اورمزد دوزخ را خالی می‌کند و ارواح رها می‌شوند. منبع: فیروز سیر