یلدا در شهرهای مختلف ایران

یلدا آیینی ایرانی، جشنی جهانی

یلدا، در کنار جشن­ هایی مانند نوروز، چهارشنبه سوری، تیرگان و مهرگان از جشن­ های باستانی ایرانیان به حساب می­ آید که قرن ­ها است در ایران، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان، کردستان عراق، بخش­ هایی از ترکیه و نیز پاکستان جشن گرفته می ­شود. یلدا، شب چله، شب چره یا خُره روز بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران است که مانند نوروز می ­شود آن­ را در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رساند. باید توجه داشت که اگر کشور دیگری یلدا را به نام خود ثبت کند امکان اصلاح آن تقریباً غیر ممکن خواهد بود و جمهوری آذربایجان ید طولایی در تصرف فرهنگ­ ها و آیین­ های کشورهای همسایه دارد و در حال حاضر نیز اسناد ثبت این جشن را به یونسکو تحویل داده است. بهتر است پیش از آن که دیر شود کسی برای این ثبت آیین باستانی کاری بکند.

در ادامه ی این مقاله همراه با فیروز سیر باشید تا با تاریخچه ی یلدا و آداب و رسوم جشن یلدا در شهر های مختلف ایران آشنا شوید.

یلدا، روز تولد خورشید

عموم مردم یلدا را جشنی زرتشتی می ­دانند که تصوری اشتباه است. جشن یلدا یا خره یا خُورّه بسیار قدیمی ­تر از دین زرتشت است و قرن ­ها پیش از پیدایش این دین در میان ایرانیان مرسوم بود. برخی قدمت این جشن را بین ۶ تا ۸ هزار سال می دانند. با این حال این جشن تاریخی بعد از رسمی شدن دین زرتشت در دستگاه حکومتی هخامنشیان مانند برخی دیگر از سنت­ های باستانی باقی ماند.

برخی یلدا را روز تولد خورشید می­ دانند. در آخرین روز پاییز خورشید کم فروغ­ ترین تابش خود را دارد و آن شب طولانی ­ترین شب سال و بیشترین طول زمانی غیبت خورشید در آسمان محسوب می­ گردد. همین غیبت اهمیت نور جانبخش خورشید را بار دیگر در ذهن تداعی می کند.

بعد از یلدا طول روز رفته رفته بیشتر می شود تا در جشن نوروز بالاخره روشنی بر تاریکی غلبه می کند و طول روز و شب دقیقاً برابر می گردد. این جشن به نوعی همراهی و همدلی با خورشید در نبرد علیه تاریکی است. با سرد تر شدن هوا، پادشاهان با دادن هدایایی مانند غذا، هیزم و یا پوشاک، شکوه و فره یا خوره خود را در چشم تقویت می کردند.

یلدا ریشه جشن کریسمس

معنای یلدا در زبان سریانی تولد و میلاد است. برخی این میلاد را به تولد حضرت عیسی علیه السلام نسبت می دهند که درست نیست و آیین یلدا حتی پیش از تولد آن حضرت نیز در ایران وجود داشت. در زمان اشکانیان با آمیخته شدن فرهنگ غرب و شرق میلاد خورشید با میلاد حضرت مسیح ترکیب شد.

در قرن چهارم پس از میلاد مسیح، جشن میلاد خورشید و یا میترا در اروپا به روز میلاد مسیح تغییر کرد. در واقع روز تولد حضرت مسیح مشخص نیست و این قرارداد چهارصد سال بعد به فرمان کنستانتین وضع شد. امروزه کریسمس یا همان روز میلاد خورشید در تمام نقاط جهان جشن گرفته می شود، اما کم تر کسی از ریشه ایرانی این سنت باستانی خبر دارد.

یلدا در شیراز

خواندن اشعار حافظ و نیز تفأل به دیوان حافظ یکی از آیین هایی است که امروزه در شب یلدا در تمام ایران رواج دارد. برخی ریشه این سنت را در شیراز می دانند. در گذشته اشعار شب یلدا شعرهایی عامیانه و محلی بودند که شخصی مسن آن­ ها را می خواند. یک کوزه بزرگ می آوردند و هر کس (معمولاً زن ها) چیزی در کوزه می انداخت. بعد کوچکترین دختر بچه جمع یکی یکی نشان ها را از کوزه در می آورد و به بقیه نشان می داد. بعد مسن ترین خانم جمع شعری را می خواند.

این شعر فال کسی بود که نشان به او تعلق داشت و دیگران متوجه نمی شدند این فال متعلق به کیست. این مراسم بر گرد سفره ای بزرگ، پر از میوه، شیرینی، هندوانه و خربزه برگزار می شد که سفره ای بسیار رنگین بود. به تشخیص بزرگ جمع، سرد مزاج ها خوراکی های گرم مانند خرما و کشمش می خوردند و گرم مزاج ها با هندوانه و خربزه طبع خود را ملایم می کردند.

اعتقاد بر این بود که خوردن هندوانه از سرما خوردگی جلوگیری می کند. البته این باور در مورد هندوانه را می شود در شهرهای دیگر ایران نیز پیدا کرد. اما حافظ خوانی و نیز گل نرگس در سفره یلدا از سنت های شیرازی است که حالا به دیگر نقاط کشور نیز راه پیدا کرده است.

یلدا در ساوه

شاید تعجب کنید اگر بشنوید که ساوه یکی از مهمترین رکن های باستانی جشن یلدا است. یک روایت بسیار کهن که در اروپا بسیار معروف است می گویند که سه موبد از شهر ساوه با تعقیب یک ستاره دنباله دار به محل میلاد مسیح رسیدند و تولد او را گرامی داشتند. این سه موبد ساوجی پیامبری مسیح را به حضرت مریم تبریک گفتند. مارکوپولو در سفرنامه اش از مقبره این سه موبد در ساوه دیدن می کند. اما مهمترین تاثیر مردم ساوه بر یلدا رسم خوردن انار در این شب است.

یلدا مصادف است با پایان کار برداشت انار. برداشت انار در ساوه عموما در پایان آبان تمام می شود و در انتهای آذر انبار کشاورزان پر می شود از انار. به شکل سنتی آن ها با خوردن این میوه پایان کار برداشت را جشن می گرفتند. حالا خوردن انار به بخشی جدا نشدنی از مراسم شب چله تبدیل شده است و از انار به عنوان نماد یلدا استفاده می شود.

گفتنی است که کشت انار در ساوه قدمتی هشت هزار ساله دارد و از اولین گیاهانی است که اهلی شد. ساوه ای ها برای پیه انار یا همان پرده سفید رنگ روی دانه خواص درمانی زیادی قائل هستند و می گویند در هر انار یک دانه بهشتی وجود دارد. به این شکل از هدر رفتن حتی یک دانه انار نیز پیشگیری می کنند. ویتامین سی موجود در انار می تواند در پیشگیری از سرما خوردگی مؤثر باشد.

یلدا در خراسان

در خراسان نیز شب یلدا را شب چله می نامند که روز آغاز چهل روز اول زمستان یا چله بزرگ است. در خراسان همه اقوام در خانه بزرگ فامیل جمع می شوند و هر مهمان یک چراغ با خود می آورد. به این ترتیب مراسم چهل چراغ را بر پا می دارند. این چهل چراغ نمادی هستند از میلاد خورشید که افسانه ها زادگاهش را به خراسان نسبت می دهند. هم چنین کف زنی بخشی از مراسم خراسان است.

کف زنی از جوشاندن شیره گیاهی به نام بیخ آغاز می شود. وقتی شیره جوشید و کمی سفت شد آن قدر آن را به هم می زنند تا حسابی کف کند. بعد درون آن شکر می ریزند و در پایان با افزودن مغز گردو یک شیرینی سنتی به دست می آید. در کف زنی پیش از افزودن شکر و گردو جوان ها درست مانند برف بازی کف را به سر و صورت یک دیگر می زنند و شادی می کنند.

شاهنامه خوانی بخش مهمی از مراسم شب یلدا در خراسان است.

یلدا در اصفهان

در اصفهان نیز دیگر مراسم یلدا مانند خوردن آجیل و هندوانه و گرفتن فال حافظ مرسوم است. معمولاً مراسم بر گرد کرسی انجام می شود. اصفهانی ها برف را با شیره انگور مخلوط می کنند و به عنوان شیرینی با آن از مهمانان پذیرایی می کنند. البته این سنت در شهرهای دیگر ایران نیز دیده می شود. اما گمان می رود که ریشه اصفهانی داشته باشد.

ماهی غذای مرسوم شب چله در اصفهان است.

یلدا در شمال کشور

در شمال کشور فرستادن ماهی سفید تزئین شده از سمت خانواده داماد به خانه عروس مرسوم است. هم چنین در این شب خوردن ازگیل رواج دارد. در شمال ازگیل را به همراه نمک در یک خمره می ریزند و مدتی صبر می کنند تا ازگیل آماده و خوشمزه بشود. معمولاً درِ خمره را در شب چله باز می کنند و مصرف آن آغاز می شود.

تمام طول شب به نقل داستان های محلی و گفت و گو و شوخی می گذرد. در شمال آن قدر بیدار می مانند تا تولد خورشید زمستانی را ببینند و پیروزی روشنی بر تاریکی را جشن بگیرند. در باور آن ها طلوع خورشید بعد از این شب طولانی نشان می دهد که هیچ مشکل و اندوهی ابدی نیست و بالاخره ایام خوش فرا می رسد.

یلدا در خوزستان

معروف ترین قول در مورد شب چله خوزستان نشستن در انتظار قارون است. بر خلاف باقی نقاط ایران که یلدا در انتظار خورشید سپری می شود، در خوزستان شب را تا سحر به انتظار رسیدن قارون سپری می کنند.

البته قارون در روایت مردم خوزستان با قارون مشهور کمی فرق دارد. در روایت مشهور قارون پسر عموی حضرت موسی بود که در خساست شهرت داشت و مالی فراوان کسب کرده بود. او نقشه ای چید تا موسی را بی آبرو کند و به او تهمتی ناروا زد. اما به خواست خدا زمین زیر پای قارون فرو نشست و او و گنجش را در خود فرو برد.

در روایت خوزستانی، قارون در این شب لباس مبدل به تن می کند و برای فقرا هیزم می برد. به این شکل حتی خسیس ترین مرد تاریخ نیز دست به بخشندگی می زند. یلدا در خوزستان با دستگیری از فقرا و توجه به ضعفا همراه است. چرا که در زمستان معیشت خانواده های فقیر سخت تر نیز می شود.

یلدا در قزوین

در قزوین به شب چله، شب چره می گویند. شب چره به معنای چریدن شبانه دام است، در قزوین از این تعبیر برای پر خوری شبانه تا به سحر یاد می شود. بخل و خساست در این شب کنار گذاشته می شود و هر کس هر چیزی که در انبار دارد را به خانه مادر بزرگ می برد و همه دور هم به خوردن و شادی می پردازند و داستان های عامیانه می گویند که داستان های ننه سرما از همه مشهور تر است.

یلدا در آذربایجان

سرد بودن بیش از اندازه منطقه آذربایجان و اردبیل در زمستان یلدا را بسیار با اهمیت می کند. در این روز خانواده داماد هدایایی شامل خوراکی و لباس و غیره را به خانه عروس می برند که به خوانچه معروف است. بردن خونچه معمولاً به شکل یک مراسم شاید انجام می گیرد و هر چه خونچه پر بار تر باشد عروس برای خانواده داماد عزیزتر است. برای همین تمام اعضای فامیل در پر و پیمان کردن خونچه سهیم می شوند. عاشیق نوازی، ساز و شعر و نیز تعریف کردن نقل های بامزه بخشی از مراسم یلدا در استان های آذری نشین است.

منبع: فیروز سیر